‘Regionale spreidingsafspraken effectiever dan landelijke’

Landelijke spreidingsafspraken met onderwijsbonden werden halverwege 2020 met gejuich ontvangen in ov-land. Maar in 2022 zijn de landelijke afspraken vervallen en vrezen vervoerders dat de spitspieken terugkeren. Wat kunnen we hieraan doen? “Elke verandering kost tijd, we moeten niet te snel willen.” En: “Regionale afspraken werken veel beter dan landelijke.” 

Dit artikel is eerder gepubliceerd in OV-Magazine 2/2022. Wilt u OV-Magazine voortaan op papier of digitaal ontvangen? Neem dan een abonnement.

Terug naar 2020. De coronacrisis had snelle en verregaande gevolgen voor onze mobiliteit. Mensen gingen collectieve vervoervormen mijden, thuiswerken en digitale scholing werden in sneltreinvaart mogelijk en áls mensen al op pad gingen, deden ze dat buiten de spitsen. Er werden zelfs, voorheen ondenkbare, landelijke spreidingsafspraken met de onderwijsbonden gemaakt. Ex-OV-NL-voorzitter Pedro Peters noemde het een doorbraak: de ‘kamelenbulten’ in de ochtend- en middagspits vlakten af, men reisde meer buiten de spitsen. Dat hielp enerzijds de kosten te drukken en anderzijds de verduurzaming. Maar landelijke onderwijsbonden waarschuwden al snel dat de afspraken van tijdelijke aard zouden zijn. En aldus geschiedde: inmiddels trekken de spitspieken weer aan en vrezen NS en ProRail dat de hyperspits zijn herintrede gaat doen. 

Landelijke afspraken 

“Ik snap dat vervoerders en wegbeheerders het vervelend vinden dat oud reisgedrag terugkeert”, begint Maartje van der Aa van MuConsult. Zij was in 2018 betrokken bij het project ‘Slim Roosteren’, dat landelijk werd gefinancierd vanuit het programma Beter Benutten en Duurzaam Bereikbaar Heijendaal. Het resulteerde erin dat Hogeschool Arnhem-Nijmegen (HAN) en de Radboud Universiteit hun collegetijden een kwartier verschoven. “Dat was een project waar we lang samen naartoe hebben gewerkt en niet, zoals in de coronacrisis, een landelijke afspraak. Dat de ov-sector niet begreep dat het onderwijs die landelijke afspraken niet zag zitten, wijst op weinig begrip.”

Maartje van der Aa, MuConsult: ‘In het project ‘Slim Roosteren’ werkten we samen toe naar spreiding en niet, zoals in de coronacrisis, met een landelijke afspraak’ 

Ze legt het uit. “De landelijke spreidingsafspraken werden van bovenaf opgelegd aan de onderwijssector. Roostertechnisch vroeg dat veel. In landsdeel Zuid waren late fysieke colleges onhoudbaar, omdat daar ’s avonds veel minder bussen rijden dan in een stad als Amsterdam.” Het is volgens de onderzoekster verder een logische psychologische reactie om ‘terug te gaan naar wat we hebben’. “Wij zijn gewend tussen 8.30 en 9.00 te beginnen en rond 18.00 uur thuis te zijn, die tradities hebben zich gedurende decennia hebben gevormd. Mensen houden van wat ze gewend zijn. Bij verandering wil je juist draagvlak van onderaf creëren. Samenwerking gaat om geven het nemen, naar elkaar luisteren. Dat werkt regionaal gewoon beter.” 

Hoe Groningen bereikbaar bleef 

Wilko Huyink, Groningen Bereikbaar: ‘We waren in Groningen al in gesprek over slimmere roostering, corona heeft dat proces versneld’

Dat ervaart ook Wilko Huyink, directeur van Groningen Bereikbaar. Huyink was destijds ook betrokken bij het project ‘Slim Roosteren’. Groningen Bereikbaar houdt zich sinds 2014, samen met partners, bezig met de bereikbaarheid rond Groningen in een periode waarin veel grootschalige wegwerkzaamheden plaatsvinden. In 2021 resulteerde dat in het Gronings Rooster, waarin college- en lestijden (los van de landelijke ontwikkelingen) werden gespreid en werd ingezet op fietsstimulering, thuiswerken en digitaal onderwijs. Huyink: “Vanwege Operatie Julianaplein (het verkeersplein wordt al sinds 2019 verbouwd, red.) waren we al met elkaar in gesprek over slimmere roostering. Corona heeft dat proces versneld. In Groningen is 20 procent van de reizigers student en sinds de start van ‘Operatie Julianaplein’ is 20 procent van de reizigers duurzamer gaan reizen. Dat succes willen we blijvend maken.”

Eén van zijn partners is Irene Amsing, programmamanager van Campus Groningen. Zij houdt zich bezig met duurzame en gezonde mobiliteit vanuit een gezamenlijke actieagenda ‘Slimme Mobiliteit 2022-2030’ die ‘campusbewoners’ zoals Hanzehogeschool Groningen, Rijksuniversiteit Groningen en  Universitair Medisch Centrum Groningen ondertekenden. “We werken stapsgewijs toe naar een autoluwe campus. Daarvoor worden slimme, duurzame en gezondere mobiliteitsvormen steeds belangrijker. Het mobiliteitsprobleem is nu heel actueel, maar met de actieagenda werken de partners aan de toekomst van mobiliteit. Spreiding (in tijd, mobiliteit, condities en ruimte) is één van de negen onderdelen van de actieagenda om dit te bereiken.”

Irene Amsing, Campus Groningen: ‘Spreiding (in tijd, mobiliteit, condities en ruimte) is één van de negen onderdelen om tot een autoluwe campus te komen’

“Uit onze huidige data blijkt dat de bussen rond 9.00 en 17.00 uur het volst zitten, maar na 17.00 loopt dat snel naar beneden. Daar kunnen we op roosteren: door het eerste uur bijvoorbeeld alleen digitaal aan te bieden, maandagmiddag om 13.00 uur alleen fysiek, of door vanaf 15.00 uur alleen nog hybride vergaderingen te faciliteren. Die flexibiliteit stimuleert spreiding.” 

Successen uit Nijmegen 

Ook in Nijmegen is het reizigersgedrag blijvend veranderd. Het zat hem erin dat onderwijsinstellingen vanaf het begin actief werden betrokken, stelt Van der Aa. “We analyseerden het bereikbaarheidsvraagstuk, formuleerden oplossingsrichtingen en toetsten deze bij studenten en werknemers van de onderwijsinstellingen en het ziekenhuis. We maakten er niet hun probleem van, maar ons probleem. Daarmee haal je de emotie uit de discussie: overheid, onderwijsinstellingen en vervoerder kijken samen naar verschillende oplossingsrichtingen en wat die betekenen qua bereikbaarheid, maar ook wat ervoor nodig is om het juridisch, organisatorisch en financieel te regelen.” 

Het kwartiertje schuiven in de roostertijden op Campus Heijendaal verbeterde de bereikbaarheid aanzienlijk. “Natuurlijk was er aanvankelijke scepsis bij studenten en docenten, maar toen men zag dat het 10 procent minder busreizigers en 20 procent minder treinreizigers in de spitspiek opleverde, was daar al snel weinig meer van te merken. Het onderzoek duurde in totaal drie jaar. We hebben aan studentenvakbonden tot Raad van Bestuur presentaties gegeven, maar inmiddels is dat kwartiertje eerder of later beginnen normaal geworden. Draagvlak creëren kost tijd”, zegt Van der Aa.  

Tegenstrijdige boodschappen 

Zij ziet dat scholieren en werknemers zich steeds bewuster worden van thema’s als duurzaamheid en klimaatneutraliteit en bereid zijn het te omarmen. Er heerst alleen onbegrip. “De doorsnee consument denkt: ‘zero emissie-bussen zijn toch duurzaam en goed voor het milieu?’ Zij begrijpen niet dat minder mobiliteit veel duurzamer is. De ov-sector moet die boodschap meer uitdragen en aantonen dat het duurzamer is om meer te spreiden. Het gaat om bewustwording.” 

Volgens haar worden er nu tegenstrijdige boodschappen verkondigd. “In 2021 zat ik in een werkgroep met onderwijsbonden toen de ov-bedrijven vertelden dat de campagne ‘Het OV is OK’ werd gelanceerd. Maar tien minuten later stelden ze al dat nieuwe spreidingsafspraken nodig zijn. Dat vond de onderwijssector tegenstrijdig klinken: hoezo zeg je dat ov-gebruik goed is en vervolgens dat minder ov-gebruik beter is?” De onderzoekster van MuConsult (inmiddels werkzaam bij Panteia, red.) benadrukt dat duidelijke communicatie essentieel is. “Dat maakte het ook in Nijmegen een succes!” 

Communicatie het belangrijkst 

Ook Irene Amsing van Campus Groningen ziet dat de communicatie van doorslaggevende betekenis is. “Het was bij ons zichtbaar dat ‘Operatie Julianaplein’ een groot bereikbaarheidsprobleem opleverde. We vertelden waarom we iets gingen veranderen in de roosters en lieten zien wat het opleverde. Als studenten en werkgevers gaan snappen waarom ze anders naar mobiliteit moeten kijken, hebben we ons doel bereikt.”

Huyink voegt toe dat de noorderlingen ook ambassadeurs inzetten, zoals oud-voetballer Arjen Robben die een fietscampagne ondersteunde en hoogleraar neuropsychologie Erik Scherder die de Fietsritje-app promootte en wandelen stimuleerde. “Het gaat niet alleen om ov, maar om het totaalpakket aan maatregelen om de boel bereikbaar te houden. En daarbij moet je werken aan de beeldvorming van reizigers. We gebruiken ook effectief social media om middelbare scholieren te bereiken, die in september aan het nieuwe studiejaar beginnen.” 

Maartje van der Aa: ‘Minder mobiliteit is veel duurzamer en spreiding helpt daarin. De ov-sector moet die boodschap meer uitdragen. Het gaat om bewustwording bij reizigers.”

Het is alleen geen blauwdruk voor andere regio’s, waarschuwt Van der Aa. “Elke regio heeft andere kenmerken: campus Heijendaal ligt heel gecentreerd met één buslijn en twee treinstations in de buurt. In bijvoorbeeld Zwolle liggen de onderwijsinstellingen verspreid door de stad, daar heb je andere reispatronen en een ander bereikbaarheidsissue. Daar werkt zo’n kwartiertje schuiven in de collegetijden niet.” 

Ook Huyink benadrukt de regionale verschillen. “Wij hebben Zernike Campus dat decentraal ligt, maar ook een christelijke hogeschool nabij het treinstation. Bovendien blijven studenten vaker thuiswonen, waardoor hun reisgedrag ook verandert. Dat vraagt om andere afspraken, je moet continu in gesprek blijven.” 

Opening voor meer 

‘’We moeten het nieuwe normaal zo makkelijk mogelijk maken’’, weet ook Amsing. ‘’Dit kan onder andere door reizen buiten de spits aantrekkelijker te maken, maar vooral ook te optimaal te faciliteren vanuit werkgeverschap en roostering. Mensen willen hun gedrag wel veranderen, zolang het maar niet teveel moeite kost en hen ook wat oplevert. Mijn advies zou zijn: maak het de reiziger zo makkelijk mogelijk door een aangename, nieuwe balans niet te vinden tussen de behoeftes ontmoeting en verbinding, structuur en routine en vrijheid en flexibiliteit.’’  

Terwijl de landelijke spreidingsafspraken in 2022 dus niet werden verlengd, werkt de spreiding in zowel Groningen als Nijmegen nog steeds. “De ov-sector ziet het als gemiste kans dat de landelijke afspraken er niet meer zijn”, vertelt Van der Aa. “Maar je kunt je afvragen hoe erg het is dat we even terugvallen in oud reisgedrag: we hebben landelijk nu geproefd aan spreiding. Dat kunnen we monitoren en evalueren en op basis daarvan nieuwe afspraken maken. Ontwikkelingen en tradities veranderen gaat vaak met twee stappen vooruit en weer één stap terug.” 

IenW ook voor een regionale onderwijsaanpak 

In 2021 werden landelijke spreidingsafspraken doorgevoerd. Namens branchevereniging OV-NL was Gosse Veenstra bij de gesprekken betrokken. Hij zegt nu: “Het is jammer dat we de spreidingsafspraken in de onderwijssector niet konden handhaven. Maar vanaf het begin maakten de onderwijsinstellingen en OV-NL aan het Rijk duidelijk dat continuering alleen kansrijk is bij een nationaal Rijksbeleid dat geldig is voor alle sectoren en dus ook voor het woon-werkverkeer. Helaas is dit landelijke beleid er nog niet. De gewenste spreiding maakt onderdeel uit van het transitieplan dat het Nationaal OV-Beraad heeft opgesteld. Wij hopen dat het alsnog tot afspraken en resultaat leidt.” 

Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat zegt in een reactie dat zij meer ziet in regionale dan in landelijke spreidingsafspraken. “De regio’s krijgen via het MIRT financiële ondersteuning om tot een regionale onderwijsaanpak te komen. Inmiddels heeft elke regio een aanpak geschreven. Rijk en regio moeten aan deze aanpakken gezamenlijke invulling geven, om elkaar maximaal te ondersteunen.”