Wunderline versnelt Groningen-Bremen

De provincie Groningen betrok de Duitse partners vanaf het begin bij het proces. Dat leidde tot een breed gedragen besluit. Een verslag van binnenuit.

Bremen ligt op ongeveer dezelfde afstand van Groningen als Amsterdam. De reistijd per trein naar Bremen is echter veel langer: 2 uur 43 minuten tegenover 2 uur en 7 minuten naar Amsterdam. Het is daarom logisch, ook in het licht van de Europese ambities en de open grenzen, om de reistijd tussen Groningen en Bremen te verkorten. De provincie Groningen, als initiatiefnemer van het project Wunderline, was er daarbij van doordrongen dat realisatie alleen mogelijk is als er een breed draagvlak voor de kwaliteitsverbetering bestaat in zowel Nederland als Duitsland en de financiering aan beide kanten van de grens geregeld is.

Ambitie met geschiedenis 
De ambitie van een goede rechtstreekse grensoverschrijdende verbinding is niet nieuw. De spoorlijn Harlingen–Duitse grens is in de periode 1863-1868 aangelegd om een goede verbinding tussen Engeland en Noord-Duitsland mogelijk te maken. In 1876 werd de spoorlijn aangesloten op het Duitse spoornet bij Ihrhove. In de ruim 100 jaar daarna wisselden de eindstations voortdurend. Vanaf medio jaren tachtig is de rechtstreekse verbinding ingekort tot Leer. Door kwaliteitsverbeteringen aan de Nederlandse zijde is het aantal grensoverschrijdende reizigers vanaf 2006 aanzienlijk toegenomen.

Van 2009 tot 2011 namen Provinciale Staten van Groningen een aantal moties aan om de spoorverbinding Groningen–Bremen en de bereikbaarheid per spoor van de grensregio te verbeteren. De provincie reserveerde 85 miljoen euro voor de uitvoering. Het Rijk zegde 17 miljoen euro toe.

Duits-Nederlandse organisatie 
Voor het doorlopen van de planfase richtte de provincie in 2012 een projectorganisatie in waarin ook Duitse partners een plaats moesten krijgen. Met drie Duitse organisaties bestonden al goede relaties. Landkreis Leer, Industrie- und Handelskammer Ost-Friesland und Papenburg en AG Ems waren bereid te participeren in de projectorganisatie. In de loop van de tijd sloten ook rijks-, regionale en lokale overheden, politieke partijen en belangenorganisaties zich aan. De kern van de samenwerking was steeds vanuit een open houding bouwen aan vertrouwen.

EU-subsidie  
In 2015 kwam het project in een stroomversnelling toen het project Wunderline als flagshipproject 8,3 miljoen euro Europese CEF-T-subsidie kreeg om de haalbaarheid van verbetering van de verbinding te onderzoeken. Begin 2019 moest de planfase zijn afgerond. Belangrijk hierbij was dat de verbinding was opgenomen in het Toekomstbeeld OV 2040 van het Rijk.

Gezamenlijk Spoorboekje 
De Duits-Nederlandse Stuurgroep Wunderline kwam in juli 2016 voor het eerst bijeen. In de stuurgroep hebben vertegenwoordigers van Land Niedersachsen, Freie Hansestadt Bremen, ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, provincie Groningen, DB Netz en ProRail zitting. De partijen formuleerden een gezamenlijke ambitie: “Met de Wunderline wordt een aantoonbare verbetering van de sociaaleconomische ontwikkeling van de noordelijke grensregio gerealiseerd. In 2025 is de grens niet langer een barrière en is de trein een logisch alternatief voor de auto. Het is dan mogelijk om in iets meer dan twee uur met een emissievrije en innovatieve trein van Groningen naar Bremen te reizen en vice versa." Deze ambitie is vastgelegd in een gezamenlijk ‘Spoorboekje’, waarin ook de route naar besluitvorming en de projectstrategie zijn beschreven.

Dertig onderzoeken 
Naar de Wunderline zijn ruim 30 onderzoeken uitgevoerd. ProRail en DB Netz onderzochten 48 dienstregelingsmodellen, waarvan er na een trechterproces vier overbleven. Het doel was een optimum vinden tussen reistijdwinst en benodigde investeringen. Uitdagingen waren het verhogen van de baansnelheid op de grotendeels slappe veenondergrond en het inpassen van een geschikte dienstregeling in de relatief lange openingstijden van de Friesenbrücke.

Een combinatie van Nederlandse en Duitse onderzoekbureaus voerde onderzoeken uit naar de sociaaleconomisch versterking van de regio, de exploitatiekosten, de vervoerwaarde en maatschappelijke kosten-batenanalyses, rekening houdend met de besluitvorming in Nederland, Duitsland en Brussel.

Voor de keuze van het voorkeursalternatief begin 2018 is als voorbeeld een MKBA uitgewerkt volgens de Nederlandse systematiek. In Duitsland is voor de besluitvorming een Standardisierte Bewertung nodig. Daarvoor is een quick-scan-analyse uitgevoerd die een onderbouwing gaf voor de te kiezen financieringsbron in Duitsland. Dit was voor onze Duitse partners een nieuwe, bruikbare werkwijze. Deze quick scan is tevens gebruikt om de Bund te overtuigen van het maatschappelijk nut van de Wunderline.

Stapsgewijze aanpak 
De stuurgroep koos voor een stapsgewijze aanpak om op korte termijn eerste successen te kunnen boeken en voldoende voortgang te houden in het project. Het project mocht niet ten onder gaan aan te hoge ambities die onze Duitse partners zouden afschrikken. De kracht van de stapsgewijze aanpak is daarnaast dat je tegen overzichtelijke investeringen substantiële reistijdwinst haalt. Na realisatie van een stap kan ook steeds worden gemonitord hoe reizigersaantallen zich ontwikkelen, hoe de sociaaleconomische ontwikkeling vordert en hoe de besluitvorming voor de volgende stap kan worden georganiseerd.

Betrokkenheid creëren 
Het doel was om aan beide kanten van de grens betrokkenheid te creëren bij alle organisaties en personen die invloed hebben op het project. Vanaf het begin was duidelijk dat de argumenten vervoerwaarde en reistijdverkorting alleen onvoldoende waren om grootschalige investeringen maatschappelijk te kunnen verantwoorden. Wij hebben daarom aangetoond dat de spoorverbinding een positieve bijdrage levert aan de sociaaleconomische ontwikkeling van de noordelijke grensregio. Versterking van de grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van arbeidsmobiliteit, toerisme, cultuur, onderwijs en innovaties, evenals verbetering van de ketenmobiliteit, resulteren in meer grensreizigers. En andersom leiden meer grensreizigers tot versterking van de sociaaleconomische ontwikkeling. Dit zijn belangrijke argumenten voor het onderling verbinden van belangen. Hierdoor ontstond een breed draagvlak in de regio.

In een strategisch omgevingsmanagementplan zijn alle mogelijke partners en belanghebbenden én hun belangen in kaart gebracht. De vier belangrijkste issues:

• Verbreding van een spoorproject om de regio sociaaleconomisch sterker te maken.
• Verkrijgen van financiering op regionaal, nationaal en internationaal niveau.
• Behoud van draagvlak langs de lijn.
• Spoedig herstel van de Friesenbrücke.

De Nederlandse en Duitse partners werkten intensief samen om de Wunderline op de bestuurlijke agenda’s te krijgen. En, we communiceerden regelmatig tussenresultaten: dat verhoogt de attentiewaarde van en het draagvlak in de regio. Een van de belangrijke tussenresultaten was dat de Wunderline eind 2017 werd opgenomen in het coalitieakkoord van SPD-CDU in Niedersachsen. Daarnaast ondertekenden EU-parlementariërs, Duitse en Nederlandse gemeenten en belangenorganisaties uit de regio verklaringen waarin zij het belang van de Wunderline onderstrepen. Jaarlijks waren er bestuurlijke bijeenkomsten in Brussel en in de regio om onze stakeholders aangehaakt te houden bij het project.

Aanvaring Friesenbrücke: pech of geluk?
Eind 2015 raakte de Friesenbrücke over de Ems bij Weener door een aanvaring onherstelbaar beschadigd. Daardoor is tot 2024 geen direct treinverkeer mogelijk naar Leer. Het overleg over een adequate oplossing en een besluit in Duitsland heeft veel tijd gevergd en zette de ambities van het project behoorlijk onder druk. Hoe gek het ook klinkt, de aanvaring van de Friesenbrücke hielp ook: de spoorverbinding kwam hierdoor steviger op de Duitse politieke agenda. En het leidde tot meer aandacht uit ‘Berlijn’ voor het herstel van de brug en voor de Wunderline. Door deelname aan de Taskforce Herstel Friesenbrücke kreeg de provincie sneller direct toegang tot de Bund in Berlijn.

Vastlegging afspraken in totaalpakket  
Op 7 februari 2019 ondertekenden de partners ter afronding van de planfase het ‘Totaalpakket Wunderline’, waarmee het project aan beide zijden van de grens is geformaliseerd. Deze overeenkomst bestaat uit drie onderdelen:

• ‘Samenwerkingsovereenkomst Realisatiebesluit’, met daarin afspraken over de dienstregeling, de financiering, de planning en de monitoring van de voortgang van de afspraken.
• ‘Intentieverklaring ketenmobiliteit’ van de Duitse en Nederlandse gemeenten langs de lijn.
• 'Gemeenschappelijke verklaring', die het belang van verdergaande grensoverschrijdende samenwerking onderstreept.

Daarnaast heeft het Rijk op 7 februari de bijdrage van 17 miljoen euro definitief toegezegd.

We zijn er trots op dat dit project, dat is begonnen als een regionaal, Nederlands initiatief nu een Duits-Nederlandse ambitie is en zowel in Duitsland als door de EU wordt gezien als een voorbeeld van geslaagde internationale samenwerking. 

Meer reizigers 
Onderzoek naar de vervoerwaarde laat zien dat de Wunderline in potentie ongeveer 1.900 grensoverschrijdende reizigers per dag kan trekken. Dat is een ruime verdubbeling ten opzichte van de ruim 700 reizigers die vóór de stremming van de Friesenbrücke de grens over reisden. Bovendien zullen naar verwachting meer reizigers gebruikmaken van overige delen van het traject. Een dergelijke stijging is overigens niet ongebruikelijk op grensoverschrijdende verbindingen die worden verbeterd. De verbinding Enschede–Münster liet tussen 2001 en 2013 een reizigerstoename zien van 92 procent. Saarland–Lotharingen groeide tussen 1997 en 2012 met 88 procent.
 
Friesenbrücke in 2024 gereed 
De Bund, Land Nedersaksen en DB Netz AG hebben gezamenlijk gekozen voor het bouwen van een vrijwel volledig nieuwe brug op de plek van de Friesenbrücke. Het wordt de grootste draaibrug van West-Europa. De nieuwe Friesenbrücke zal 20 minuten per uur beschikbaar zijn voor spoorverkeer. Die tijd is minimaal nodig voor de nieuwe dienstregeling en dus voor de kwaliteitsverbetering van de spoorverbinding. Eind 2024 moet de brug voltooid zijn. Dan is ook de eerste bouwstap voor de snellere spoorverbinding afgerond.

Lees ook: Friesenbrücke laat 2 treinen per uur toe 

Drie bouwstappen 
Stap 1 is het terugbrengen van de reistijd tussen Groningen en Bremen van 2.43 uur naar 2.26 uur. Hiervoor is een investering nodig van 53 miljoen euro voor snelheidsverhoging en uitbreiding van spoor in Nederland en Duitsland. De planning: eind 2024 gereed, gelijk met de nieuwe Friesenbrücke.
Stap 2 behelst het terugbrengen van de reistijd Groningen–Bremen naar 2.11 uur en optimalisatie van knooppunt Leer. Hiervoor is een extra investering nodig van ongeveer 75 miljoen euro voor snelheidsverhoging en uitbreiding van het spoor in Duitsland. Planning: gereed in 2030.
Na 2030 volgt stap 3 met de Introductie van een directe treinverbinding Groningen–Bremen met een reistijd van 2.11 uur.

Kosten-batenanalyse 
In Nederland en in Duitsland is een kosten-batenanalyse formeel onderdeel in het proces van besluitvorming voor realisatie van infrastructuur. De maatschappelijke waarde van de investering is in de EU bovendien een belangrijk onderdeel voor het verkrijgen van Europese subsidie. Voor het project Wunderline zijn analyses uitgevoerd op basis van zowel de Duitse standaard systematiek (‘Standardisierte Bewertung’) als de Nederlandse standaard (‘OEI leidraad’).

Uit de uitgevoerde kosten-batenanalyses voor Duitsland, Nederland en voor het Europese project als geheel blijkt dat de maatschappelijke baten in voldoende mate opwegen tegen de maatschappelijke kosten van de investeringen.

De Duitse Standardisierte Bewertung geeft voor uitvoering van de bouwstappen 1 en 2 een kosten-batensaldo van ruim boven de 1, waarmee het project in aanmerking komt voor een financiële bijdrage vanuit de Duitse nationale overheid.