Van een smerig naar fris toilet in de trein

Vraag een willekeurige treinreiziger of hij of zij weleens naar de wc gaat in de trein en echt iedereen (score van 100 procent) reageert ongeveer zó: ‘getverderrie’, ‘bah, smerig’ en ‘ik ga echt nóóit in de trein’. Die laatste opmerking is interessant, zegt NS-woordvoerder Edwin van Scherrenburg. “Heel veel reizigers gaan inderdaad nooit naar het toilet in de trein, toch oordelen ze er negatief over. Als het ooit een keer vies was, blijft hen dat bij en proberen ze het te vermijden.” Brigitte Matheussen, formulemanager bij NS: “Toiletten zijn een heel belangrijk onderdeel bij de beleving van de trein. De eerste indruk zou ‘schoon!’ moeten zijn.”

Rubberklep
Wie weleens een treintoilet bezoekt, weet: het oogt in ieder geval níet schoon. Uit onderzoek van NS blijkt dat het steeds beter gaat met de treinschoonmaak, benadrukt Van Scherrenburg, maar die mening lijken reizigers (nog) niet te delen. Dat het treintoilet een vieze indruk maakt komt bij de oude modellen wc’s bijvoorbeeld door de zwarte rubberklep, waar altijd zichtbaar wat aan is blijven plakken nadat er is doorgespoeld. “Graffiti geeft soms ook een onfris gevoel, terwijl het wel schoon is”, zegt Matheussen. Bij een niet representatieve steekproef in de familiekring van de auteur – waarbij acht reizigers gedurende twee weken zo’n 30 keer een willekeurig treintoilet inspecteerden – was het meest positieve oordeel: ‘stinkt, maar is te doen’. Volgens deze proefpersonen waren de toiletten in Arriva-treinen ‘meestal aardig schoon’ maar ook ‘vaak op slot’. Voor de rest trof het test-panel vooral veel ondergepieste brillen, besmeurde potten, plakkerige onderdelen en vloeren bezaaid met wc-papier. Conclusie: alleen als je heel erg nodig moet, ga je hier naartoe.

Bakken trekken
Treintoiletten worden overdag ‘bijgehouden’, op 55 verschillende locaties, en ’s nachts uitgebreid schoon gemaakt, zegt Ilse Vanhijfte namens Hago Rail Services. Bij een tussenstop en op de eindpunten, als de trein een paar minuten stil staat, trekt een ploegje Hago-medewerkers door de treinen om ‘bakken te trekken’ (jargon voor afvalbakken legen), losse rommel op te ruimen, vieze vlekken te verwijderen én de wc’s te controleren. Het opruimen rond de zitplaatsen heeft prioriteit boven het inspecteren van de toiletten.

Als we in Utrecht meelopen met een Hago-medewerker bij zo’n schoonmaakbeurt overdag, staat er op spoor 5 een emmer tegen een pilaar. Daar heeft hij eerder vanochtend blauwe en roze doekjes, een wc-borstel, rollen toiletpapier, een vloermop en reinigingsmiddel in klaargezet. Nu ontbreken de wc-borstel, het blauwe doekje en de wc-rollen. “Mensen stelen dat”, luidt zijn verklaring. Gewapend met emmer zónder water, een roze doekje, een spuitflacon die volgens het etiket ‘urinevanger’ bevat en de vloermop, werkt hij de trein naar Leiden door. Een flinke spray urinevanger in de pot en met het roze doekje krijgen eerst bril en pot, daarna wasbak en de spiegel een razendsnelle beurt. Thuis zou je een andere volgorde aanhouden, zeg maar. Drie wc’s krijgen een beurt. De mop gaat over de vloer en papieren handdoekjes worden aangevuld. Ook wordt er gecontroleerd of er nog water is. “Als er geen water meer is wordt het meteen een enorme bende, dan doen we de wc op slot.”

Binnen 5 minuten zijn drie wc’s ‘gedaan’ en heeft een collega-schoonmaker een blauwe vuilniszak vol losse rommel uit de treinstellen gehaald. “Het ruikt toch weer fris zo.” Een collega die hem hoort, valt verontwaardigd uit: “Je moet eerlijk zijn. Zo gaat het nooit. We hebben vaak geen tijd om die wc’s te controleren. Het is bijna altijd alleen bakken trekken en los vuil weghalen.” In een doorstroomstation als Utrecht is dat inderdaad vaak het geval, bevestigt Vanhijfte. “In die paar minuten dat reizigers in- en uitstappen, ligt de focus op een schone zitplek, omdat de reiziger daar het meeste waarde aan hecht. ’s Nachts, maar ook op eindpunten, is meer tijd voor schoonmaak.”

Urgente melding
Hoe het ook zij, als een wc té smerig is, doet de conducteur ‘m op slot en volgt een ‘urgente melding’ aan de Hago-ploeg. De urgente reiniger van dienst op een station rukt dan bij binnenkomst van de betreffende trein direct uit met een koffer vol speciale reinigingsmiddelen en materialen om braaksel of poep op te ruimen. Dan gaat er wél water mee. Zij schrikken nergens meer van, zeggen de schoonmakers. ‘Ja, het is soms heel vies. Maar het moet schoon.’ Dat zo’n snelle poetsbeurt overdag soms hoogstens optisch een schoon toilet oplevert, is duidelijk. Bij de nachtelijke schoonmaakbeurt wordt veel uitgebreider gepoetst en worden de waterreservoirs van 500 liter gevuld. Eén spoelbeurt kost 1 liter water.

Ik weet dat machinisten en conducteurs soms zelf een plastic fles meenemen, vanwege het gebrek aan hygiëne

Vanhijfte: “Het gaat vooral om het gedrag van sommige reizigers. Een toilet is schoon na de nachtreiniging, maar soms in no time vies. Dat is op een kantoor toch heel anders?” Het gewiebel van een treinstel is natuurlijk niet te vergelijken met de situatie thuis of op het werk, maar het lijkt toch vooral een kwestie van eigenbelang: ik stap straks toch uit en heb de wc niet meer nodig. Conducteurs en machinisten met hoge nood proberen het toilet in de trein zoveel mogelijk te mijden, weet Wim Eilert, bestuurder bij de VVMC, de vakbond voor machinisten en conducteurs. “Vanwege het gebrek aan hygiëne. Ik weet dat ze soms zelf een plastic fles meenemen.”

Als je schonere treinen wilt, zou een schoonmaakploegje op de trein mee moeten reizen, vindt Vanhijfte namens Hago Rail Services. Sinds een half jaar gebeurt dat soms als proef op de vier drukste trajecten. Dat Care on Track blijkt effect te hebben. “Als mensen zien dat een trein wordt schoongehouden, maken ze minder troep. Dan halen we een halve zak vuil op, in plaats van twee zakken. Reizigers nemen hun rommel dan mee naar buiten en gooien het zelf weg. Bovendien blijft er dan bij een tussenstop of eindstation meer tijd over voor een gerichtere schoonmaak, zoals de toiletten.”

Voortschrijdend inzicht
Toen NS een paar jaar geleden een serie Sprinters zonder wc op het spoor bracht, was de verontwaardiging enorm. Vakbond VVCM trok direct aan de bel. Eilert: “Soms is er te weinig tijd om op een station naar het toilet te gaan, op sommige stations is helemaal geen wc. Zeker voor ons vrouwelijke personeel is dat erg ongemakkelijk. De mannen stappen als het echt nodig is bij een stop nog weleens even aan de ‘blinde kant’ naar buiten, zodat je vanaf het perron niets ziet, maar voor vrouwen is dat natuurlijk niet te doen.” Ook reizigers lieten direct van zich horen. Brigitte Matheussen: “De klant vindt de aanwezigheid van een toilet superbelangrijk. Dat is wel voortschrijdend inzicht bij ons, ja. In metro en streekbus zit ook geen toilet en na onderzoek daarnaar redeneerden wij dat het ook in de Sprinter wel zonder zou kunnen. Een toiletunit neemt bovendien veel ruimte in beslag.”

De politiek, reizigersvereniging Rover, diverse organisaties die verenigd zijn in de twitteraccounts @pleeback en @treinenmettoiletten, de publieke opinie is al jaren eensgezind: elke trein moet een wc hebben. Op de site van de actiegroep Treinen met Toiletten: “Beschikbaarheid is belangrijker dan het feitelijk gebruik. Mensen met blaas- en darmproblemen reizen niet als ze niet zeker weten dat er een toilet is.” De acties hebben effect gehad. De toiletten komen er, ook bij de Sprinters worden ze alsnog ingebouwd.

Te industrieel
Het duurt nog tot 2021 voor alle treinen een toilet hebben. Maar dan heb je ook wat, volgens Matheussen. Door een update van het interieur en de ‘bucket’ zijn de nieuwe treintoiletten makkelijker schoon te maken. “Potten worden niet meer helemaal van rvs, dat vinden mensen niet prettig, te industrieel. Een grotere spiegel werkt ook. Ziet er frisser uit.” De nieuwe toilet-units krijgen haakjes voor jas en tas, zodat de tas niet op de grond hoeft te staan en je persoonlijke eigendommen ook niet hoeft toe te vertrouwen aan een vaak onbekende medepassagier.

De Intercity’s krijgen een urinoir. “Als je mannen die gelegenheid geeft, gebruiken ze ‘m ook en dat heeft impact op de reinheid van het zit-toilet.” De nieuwe wc’s krijgen zoveel mogelijk sensoren, in elk geval voor water en handendroger. “Mensen vinden het fijn als ze zo min mogelijk hoeven aan te raken.” Aan de andere kant: er komen handgrepen voor ouderen en minder-validen. “We gebruiken contrasterende kleuren, zodat verschillende onderdelen goed zichtbaar zijn.” In sommige dubbeldekkers hebben de toiletten nu al een onzichtbare geurverstuiver. “Je ziet ‘m niet, je ruikt het niet écht, maar het zorgt onbewust voor een fris gevoel.”

Gedragsbeïnvloeding
Ontwerpers maken gebruik van bewezen maatregelen op het gebied van gedragsbeïnvloeding. Matheussen: “Graffiti heeft een enorme impact op de beleving van reinheid van een toilet. Als ergens graffiti zit is het gevoel meteen: het is hier niet schoon. In de nieuwe toiletten komt scribble-folie aan de binnenkant: een druk en kunstzinnig patroon dat we hebben laten ontwerpen. Door die visualisaties brengen mensen minder snel graffiti aan, is uit onderzoek gebleken. Als het wel gebeurt, valt het minder op door het drukke patroon, én zo’n folie kunnen we snel wisselen.”

De nieuwe Flirt-Sprinters krijgen toiletten met prints die geïnspireerd zijn op De Stijl. Rood, geel en blauwe vlakken, die doen denken aan de schilderijen van Mondriaan. Matheussen: “Het is natuurlijk geen copy-paste, het is een tribute. Er zitten dansertjes in de print verwerkt en de belettering is ook in het font van De Stijl. Kunst in de trein, dat hoort bij de look & feel van NS. Daar houden we aan vast. Ook in de toiletten.”

De toilet-experience in de trein wordt de komende jaren steeds een beetje beter, dat is duidelijk. De zwarte rubberklep verdwijnt, net zoals het zicht op de rails. NS-woordvoerder Edwin van Scherrenburg: “Maar het blijft natuurlijk een openbaar toilet. Mensen gaan daar in het algemeen niet zo netjes mee om als bij zichzelf thuis. Het staat of valt met het gedrag van de laatste gebruiker. Als iemand er een zwijnenstal van maakt, hebben anderen daar direct last van.”

Bioreactor
De politiek heeft bepaald dat er haast is geboden met de inbouw van toiletten in treinen. In 2025 moet elke trein een toilet hebben. De treinen van regionale vervoerders in Zuid-Holland en Gelderland hebben nu nog geen toilet, maar krijgen die wel. Arriva heeft wel toiletten op de trajecten in Groningen en Friesland en op de Vechtdallijnen. Die werken met een gesloten systeem en worden buiten de trein dagelijks leeggemaakt en gereinigd. Op sommige Sprinters na, hebben alle NS-treinen nu al een toilet.
Van de nieuwste Sprinter, de Flirt van Stadler, gaan vanaf december dit jaar 58 treinen rijden in Zuidoost-Nederland. Daarin komt een rolstoeltoegankelijk toilet en een babyverschoontafel. De decoraties in de trein zijn geïnspireerd op Mondriaan.
Van de DDZ-dubbeldekkers zijn er al 50 gemoderniseerd. De toiletten hebben haakjes voor je spullen. Handendroger en watertap hebben een sensor, zodat je geen knoppen hoeft aan te raken. Het toilet zelf loost niet op het spoor, maar is voorzien van een bioreactor met bacteriën die gezuiverd water scheiden van composteerbare massa. Alleen het schone water komt op het spoor. De bak hoeft maar eens in de drie maanden te worden geleegd.
Van de VIRM-dubbeldekkers worden er 81 gemoderniseerd. De treinen krijgen rolstoeltoegankelijke toiletten en een urinoir. Het toilet heeft een bioreactor. De eerste trein is eind 2016 klaar.
De 131 SLT Sprinters die nu zonder toilet rijden, worden tussen 2018 en 2021 alsnog voorzien van een rolstoeltoegankelijk toilet met bioreactor.
De 118 Sprinters Nieuwe Generatie (SNG van CAF) krijgen allemaal een rolstoeltoegankelijk bioreactor-toilet in Mondriaan-stijl met baby-verschoontafel. Ze rijden vanaf 2018.
De Intercity’s Nieuwe Generatie (ICNG), die vanaf 2021 in bedrijf komen, krijgen ook rolstoeltoegankelijke bioreactor-toiletten nieuwe stijl, met babyverschoontafel.
Op steeds meer stations komen (betaalde) toiletten. Sanifair (bekend van Duitse wegrestaurants) sloot onlangs een contract met NS voor toiletgroepen op 21 stations. Die wc’s zijn ook ’s nachts open.

Foto bovenaan:
Treintoilet van Arriva op de Vechtdallijnen.