Suïcide voorkomen op 't spoor, het kan wél

Nederland kent relatief veel zelfdodingen op het spoor. Van de ongeveer 1800 zelfdodingen per jaar vinden er 200 op het spoor plaats. Dat is meer dan 10 procent. In het buitenland is dat aandeel slechts de helft. In Nederland rijden veel treinen, die ook nog eens snel rijden. De beschikbaarheid van het middel geeft vaak de doorslag, zegt Angela van der Veer. Ze is bij ProRail programmamanager Suïcidepreventie.

Van der Veer schetst een globaal profiel. “Vaak zijn het mannen tussen de 40 en 60 jaar die voor zelfdoding op het spoor kiezen. Vrouwen praten meer over hun gevoelens en problemen.” In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is de herfst niet het seizoen waarin suïcide vaak voorkomt; dat is de lente. “Waarschijnlijk omdat de mensen in de omgeving van het slachtoffer dan opgewekt zijn. Alles komt tot bloei en het contrast met de gemoedstoestand van het slachtoffer is groot. Een poging wordt vaak ondernomen tijdens de schemering. “Mensen willen het toch in de anonimiteit doen. Ze willen niet worden ontdekt.” Een schriklicht, dat aanspringt als iemand bij het spoor loopt, kan zo’n impuls onderdrukken.

Afhandelingsteam van ProRail na een suïcide.

Gaat het toch mis, dan pleegt de machinist een telefoontje naar de verkeersleiding. Het spoor wordt stilgelegd en met een druk op de knop worden alle instanties gewaarschuwd. Dat zijn zo’n twintig partijen, variërend van de vervoerder tot de begrafenisondernemer en de aannemer die de bovenleiding moet inspecteren. Het duurt gemiddeld 2,5 uur voordat de berging en reiniging achter de rug zijn en het treinverkeer weer kan opstarten. Dat levert grote vertragingen op. Gemiddeld vallen er 40 treinen uit na een zelfmoordincident en zijn er 60 vertraagd. Maar afhankelijk van de plek waar een aanrijding met een persoon plaatsvindt, kan de verstoring ook vallen onder hinderklasse 1. Meer dan 100 en soms meer dan 300 treinen zijn dan verstoord. Van de 84 incidenten vorig jaar met hinderklasse 1 hadden er 14 suïcide als oorzaak.

Landelijke agenda
Ondanks dat het probleem groot is, staat het beleid nog in de kinderschoenen. Van der Veer kwam in 2001 in dienst bij ProRail als communicatieadviseur. “Sinds 2003 waren er mensen binnen ProRail betrokken bij dit dossier, sinds 2010 houd ik me fulltime bezig met suïcidepreventie, vanuit de derde kadernota Railveiligheid van het ministerie van IenM. Dat heeft vijf jaar kunnen proefdraaien. In het begin voelde ik me nog wel eens een Don Quichotte. Maar ik ben blij om te zien hoe serieus de handschoen nu wordt opgepakt.” ProRail sloot zich in 2013 aan bij de Landelijke Agenda Suïcidepreventie, waarbij zoveel mogelijk partijen samenwerken om het aantal zelfdodingen terug te dringen. De drijvende kracht achter de agenda is de preventiedienst 113Online (zie kader).

Gemiddeld vallen 40 treinen uit na een suïcide en zijn er 60 vertraagd

Van een toename van het aantal suïcides op het spoor is niet echt sprake. Het aantal is min of meer stabiel, terwijl het aantal zelfdodingen nog wel stijgt. Het aandeel neemt dus licht af, maar in 2015 was er toch weer een piek in het vierde kwartaal. Van der Veer: “We denken dat die te maken had met de sensationele aandacht voor dit thema in de media. Die aandacht en details kunnen voor mensen aanleiding zijn om voor dit middel te kiezen. Gelukkig gaan er daardoor ook veel meer mensen bellen naar 113Online.”

Werther-effect
Interviews vanuit ProRail over zelfdoding zijn zeldzaam. Door berichten over zelfdodingen in de media kan het zogeheten Werther-effect optreden. Het Werther-effect is vernoemd naar het boek Het Lijden van de Jonge Werther van Goethe. Het boek uit 1774 eindigt met de zelfdoding van de hoofdpersoon en leidde na publicatie tot een golf van zelfmoorden. Voorzichtigheid is dus geboden. Daarom schrok Van der Veer een jaar geleden van de uitspraken van Pier Eringa op de Dag van de Rail. “Bij elke verstoring krijg ik een sms’je”, zei Eringa toen. “Als er om half vijf ‘s middags iemand voor de trein springt, denk ik wel eens: ‘Hè verdikkeme, kies een ander tijdstip.” Van der Veer zocht contact met Eringa. “In hem heb ik een uitstekende gesprekspartner gevonden om dit thema in de organisatie te borgen.”

Vanuit de Landelijke Agenda Suïcidepreventie is het doel 1 procent minder suïcidegevallen op het spoor per jaar. Van der Veer: “Ik hoop dat we het aantal van 200 uiteindelijk kunnen halveren, maar er zijn zoveel factoren die daar invloed op hebben.” En eigenlijk is nog veel onduidelijk, wat wel en wat niet werkt.

GGZ-instellingen
Nederland telt 60 zogenaamde risicolocaties. Daar heeft in de afgelopen drie jaar meer dan drie keer een aanrijding met een persoon plaatsgevonden. GGZ-instellingen zijn berucht. Ze liggen van oudsher afgelegen vanwege de rust, en mensen woonden er liever niet bij in de buurt. De instellingen liggen ook opvallend vaak bij het spoor omdat de grond er goedkoop was. En voor de bevoorrading was het spoor handig.

De samenwerking, waar Van der Veer vaak over spreekt, wordt hier concreet. Zo heeft ProRail bij een GGZ-instelling camera’s mogen plaatsen op het terrein dat aan het spoor grenst. Is er een patiënt vermist, dan gaat er direct een seintje richting Verkeersleiding dat de treinen even moeten inhouden totdat de patiënt weer terecht is.

Inmiddels zijn 24 risicolocaties aangepakt. Op sommige plaatsen is een reductie behaald van 30 tot 40 procent.

Impulsfase
Was het railveiligheidsprogramma van 2010 tot 2015 nog een opdracht voor ProRail, het volgende programma (dat loopt tot 2020) moet een gezamenlijk plan worden van ProRail, NS en de andere vervoerders op het spoor. Daarbij is niet alleen preventie, maar ook een vlotte afhandeling het doel. Van der Veer: “We weten nu hoe het moet. Laten we dat nu gestructureerd doen. Suïcidepreventie moet worden ingebed in de organisatie. Als we nu bijvoorbeeld een station ontwerpen, komt er standaard een hek aan het eind van het perron.”

En zo worden er steeds meer maatregelen getroffen. Antiloopmatten bijvoorbeeld. Het zijn een soort harde, omgekeerde eierdozen. Erover lopen is niet onmogelijk, maar wel onprettig, wat vaak al voldoende is om een impuls weg te nemen. Maar, legt Van der Veer uit, de impulsfase is wel de allerlaatste fase. “Daarvoor hebben mensen nog een cognitiefase, waarin het idee opkomt, en een mobilisatiefase.” Aan die eerste twee fases werd tot een paar jaar geleden weinig aandacht besteed. “We plaatsen een hek om die allerlaatste fase tegen te gaan. Maar het helpt misschien veel meer om daarvoor al iets te doen.”

En daarom is die samenwerking zo belangrijk, zegt Van der Veer: “We moeten niet meer in onze spoortoren blijven zitten. Suïcide is een groot maatschappelijk probleem met een flinke impact op het personeel. Ik heb de afgelopen jaren wel gemerkt dat de houding op het spoor omslaat van ‘we kunnen er niets tegen doen’ naar ‘we kunnen wél iets doen’. Mensen kunnen erover praten om niet alleen te zijn met hun suïcidale gedachten. Dat maakt ze een stuk minder wanhopig en dat helpt volgens mij.”

Bord van 113Online langs het spoor.

‘Minder dan 800 zelfmoorden in 2030’
Waarom liggen elektriciteitskabels onder de grond en kan je nauwelijks bij snelwegen komen, ook niet in bebouwd gebied, maar razen sneltreinen door stations en over het spoor waar je ongehinderd bij kunt? Die gedachte kwam onlangs bij psychiater Jan Mokkenstorm op. Hij is directeur van 113Online. “In 2014 pleegden in Nederland 1835 mensen zelfmoord. Dat is net zoveel als er tijdens de Watersnoodramp van 1953 omkwamen”, vergelijkt Mokkenstorm. “Die storm was eenmalig en daarna hebben we 5 miljard gulden uitgegeven aan de Deltawerken. Waarom doen we dat niet bij zelfdoding?”

113Online wil een zelfmoordloos Nederland, ‘hoe utopisch dat ook mag lijken’, zegt Mokkenstorm. “Maar in de jaren zeventig hadden we ook meer dan 3000 verkeersdoden en toen zijn we ook aan de slag gegaan, met harde en zachte maatregelen. Door te werken aan veiligere wegen en auto’s en aan veiliger gedrag van verkeersdeelnemers is het aantal verkeersdoden nu een derde van het aantal suïcides.”

Mokkenstorm ziet deze aanpak ook terug bij ProRail en NS. Zij investeren in een veiligere spooromgeving, maar ook in zachte maatregelen. Voor het spoor hebben NS en ProRail inmiddels 3000 zogenaamde gatekeepers opgeleid, die extra waakzaam zijn op signalen die kunnen duiden op zelfdoding. Mokkenstorm: “Het zijn van vroeger uit harde technische bedrijven: hout, kolen, staal, bouten. Maar ik zie gelukkig ook steeds meer social engineering.” Op beide vlakken kan nog wel een tandje bij. “Het is wel verdomd makkelijk om bij het spoor te komen. Er kunnen nog op veel meer hotspots 113Online-borden worden neergezet. Er is nog een wereld te winnen door mensen te bewegen hulp te zoeken bij depressie en radeloosheid, zodat ze gaan praten in plaats van naar het spoor gaan.”

De borden langs het spoor werken, benadrukt hij. “Vroeger had ik het beeld dat iedereen die zich voor de trein wilde werpen vastberaden naar het spoor ging, maar dat blijkt helemaal niet zo te zijn. Heel veel mensen ‘oefenen’. Ze komen vaker kijken, blijven steeds een tijdje langer bij het spoor hangen om aan aanstormende treinen te wennen. In die tijd kunnen ze ook 113 bellen of chatten. We krijgen 85 crisisoproepen per etmaal.”

Die oproepen worden in eerste instantie opgevangen door vrijwilligers. Dat zijn niet per se psychologische professionals, maar dat is ook niet nodig, zegt Mokkenstorm. “Het eerste waar mensen behoefte aan hebben is gewoon een luisterend oor, niet veroordelend en niet therapeutisch.” Achter de vrijwilligers staat een team met psychologen en psychiaters klaar om professionele hulp te bieden als het slachtoffer daar aan toe is. Die ‘community van hulp en hoop’ is nu 2,5 jaar in touw, nog te kort om de stijgende trend van zelfdodingen te keren. Maar Mokkenstorm is ambitieus. “Ons doel is minder dan 800 zelfmoorden in 2030.”

‘Suïcide is te voorkomen’
Op 8 september, twee dagen voor Wereld Suïcidepreventiedag, organiseren 113Online, NS en ProRail in het kader van de Landelijke Agenda Suïcidepreventie een conferentiedag. Jan Mokkenstorm van 113Online: “Zowel Pier Eringa als Roger van Boxtel gaan dan uitspreken: ‘Suïcide is te voorkomen, maar dat lukt alleen samen. We gaan met 113Online een coalitie aan, en hopen dat andere grote organisaties dat ook gaan doen.’”

113Online vormt Suïcide Preventie Actie Netwerken in de zorg en in proeftuinregio’s. NS, ProRail, gemeenten, hulpverleners, politie en andere partijen bouwen samen aan ‘emotionele vangrails’ om radeloze burgers tijdig op te vangen en hen op het spoor te zetten van hulp op maat. Zo kan de trend van het groeiend aantal suïcides in Nederland tot staan worden gebracht en op termijn worden gehalveerd.

De vrijwilligers en psychologen van online suïcideplatform 113Online staan 24 uur per dag, 7 dagen per week klaar voor contact met suïcidale mensen en bieden hoop en hulp via telefoon en chat. Geschat wordt dat tientallen, wellicht honderden levens per jaar worden gered en veel suïcidepogingen worden voorkomen. www.113online.nl of 0900-0113.

Foto bovenaan:
Hekken en antiloopmatten onderdrukken de impuls om zelfmoord te plegen op het spoor.