Stoom- en stoptrein op spoor Stadskanaal

“Overweg vrij”, schreeuwt machinist Arjen naar zijn collega aan de andere kant van de stoomlocomotief, terwijl hij zijn hoofd uit het raam steekt. “Bedankt”, roept de stoker terug. Hij schept nog wat kolen bij en de stoomfluit klinkt. Een handvol omstanders kijkt toe, zwaait en maakt foto’s, terwijl de voormalig Duitse loc op gang komt.

De museumspoorlijn is zo’n veertig dagen per jaar in bedrijf, vertelt Pieter Hofstra, terwijl de trein vanuit Stadskanaal richting Veendam tuft. Hofstra, spoorwegbouwkundige van origine en lange tijd actief als Eerste en Tweede Kamerlid voor de VVD, is voorzitter van Stichting Stadskanaal Rail (STAR). De stichting onderhoudt en beheert de historische spoorlijn Veendam–Stadskanaal–Musselkanaal sinds 1992.

Bekijk ook de beeldreportage: Stoptrein stoomt op naar Stadskanaal

Knooppunt regionale lijnen
De afkorting STAR staat oorspronkelijk voor Stadskanaal–Ter Apel–Rijksgrens, de route die in 1924 werd ontwikkeld door de NOLS (Noordoosterlocaalspoorweg-Maatschappij) met de intentie om te worden verlengd aan de andere kant van de grens. Dat gebeurde echter nooit en in 1926 werd het baanvak Ter Apel–Rijksgrens gesloten.

Rondom Stadskanaal bleef het spoor wel actief. “Stadskanaal was destijds een knooppunt van regionale lijnen”, memoreert Hofstra, terwijl hij de spooratlas openslaat. Maar in 1955 vertrok de laatste personentrein uit Stadskanaal en in 1980 de laatste goederentrein. Het spoor was niet langer in gebruik en stukje bij beetje werden de lijngedeelten opgebroken.

In 1992 werd de stichting STAR in het leven geroepen, met als doel om van het resterende tracé Veendam–Stadskanaal–Musselkanaal een museumspoorlijn te maken. “We kochten de 50 hectare grond en 30 kilometer spoor voor 1 gulden van NS Vastgoed”, vertelt de STAR-voorzitter tevreden. “Wij hebben de baan en de omgeving sindsdien goed onderhouden.”

Reactivering Veendam–Stadskanaal
Op initiatief van de provincie Groningen draagt de stichting de spoorinfra binnenkort over aan ProRail, zodat er weer reizigerstreinen over kunnen rijden. De provincie Groningen, ProRail en de stichting STAR zijn nog in gesprek over de exacte kosten van de ‘schadeloosstelling’. “Het belangrijkste is dat STAR het gebruiksrecht behoudt”, vertelt Hofstra.

Herman Sinnema, projectleider en concessiebeheerder ov namens de provincie Groningen, begeleidde het project en is blij dat alle partijen overeenstemming hebben bereikt. “In 2011 begonnen we met het reactiveren van de spoorlijn Zuidbroek–Veendam. Dat was een groot succes en een mooie eerste stap om de bereikbaarheid en leefbaarheid van de regio te verbeteren. Nu trekken we de lijn door naar Stadskanaal." In 2023 bedraagt de reistijd van Groningen naar Stadskanaal 41 minuten.

De reactivering van Veendam–Stadskanaal, de tweede stap op deze corridor, is aanmerkelijk complexer dan die van Zuidbroek–Veendam. De spoorlijn heeft in de spoorwegwetgeving momenteel de status Bijzonder Spoor en is daarmee geschikt voor een museumspoorlijn met een lage frequentie en lage snelheid, maar voldoet niet aan de eisen voor openbaar personenvervoer. In 2017 heeft de provincie met ProRail en het ministerie van IenW de afspraak gemaakt dat het baanvak onderdeel gaat uitmaken van de Hoofdspoorweginfrastructuur (HSWI).

Volgens de provincie Groningen was het essentieel om het spoor de status van Hoofdspoor te geven. Sinnema: “Met de status Bijzonder Spoor mag je hooguit 30 kilometer per uur, met ontheffing 40 km/uur, en dat voldoet niet voor ov-exploitatie. Bij de status lokaal spoor zijn we als provincie verantwoordelijk voor de veiligheid en moeten we de expertise in huis halen om die verantwoordelijkheid te dragen. Bovendien heeft Groningen–Veendam ook al de status hoofdspoor, waar Arriva rijdt en ProRail de spoorlijn beheert. Voor de veiligheid is het van belang dat één partij, ProRail, toezicht blijft houden op het hele systeem.”

Realisatiebesluit goedgekeurd
Na ruim anderhalf jaar praten met het ministerie van IenW, Arriva, stichting STAR en ProRail is de kogel nu door de kerk. Eind mei stemde Provinciale Staten van Groningen unaniem in met het realisatiebesluit. Sinnema: “Het is fijn om te zien dat het draagvlak onder alle betrokkenen groot is, iedereen is enthousiast.”

Station Veendam moet wel een verbouwing ondergaan, vertelt Sinnema. Momenteel is Veendam het eindpunt voor Arriva. In de toekomst moeten de Arriva-treinen van en naar Stadskanaal elkaar bij Veendam kunnen kruisen. Daarom wordt het spoor verlegd, waardoor Veendam een eilandperron krijgt. En er komt een voetgangerstunnel, want de oude overgang voldoet niet aan de veiligheidseisen.” In 2023 moet de verbouwing gereed zijn.

Samen op één spoor
De STAR gaat dus voortaan op het hoofdspoor rijden. Kan dat zomaar? Sinnema: “De STAR en Arriva gaan de spoorlijn gescheiden van elkaar gebruiken. In feite blijft de STAR net zo gescheiden van de rest van het spoornet rijden als nu. Een expert op het gebied van spoorwegwetgeving heeft een concept uitgewerkt waarin het spoor op de momenten dat de STAR rijdt wordt 'omgeschakeld' in het STAR-regime."

Met de omschakeling kunnen de nodige vrijstellingen en ontheffingen aan STAR worden verleend, waar een Koninklijk Besluit voor nodig is. De provincie vindt het namelijk van belang dat de STAR behouden blijft voor de regio, vertelt Sinnema. “Allereerst vanuit toeristisch oogpunt, maar ook vanwege de grote groep vrijwilligers die er veel plezier aan beleeft.”

Inmiddels is er een dienstregeling gemaakt waarmee STAR en Arriva de spoorlijn samen efficiënt kunnen benutten. Sinnema: “Op de momenten dat Arriva op zondag een uurdienst rijdt, is het baanvak Veendam–Stadskanaal een half uur per uurblok in gebruik. STAR is bereid de rijtijd van een enkele reis te verkorten tot 24 minuten in plaats van de huidige 40 minuten. Op overige tijdsblokken dat de STAR rijdt, zal Arriva terugschakelen naar een uursdienst.”

Concessies doen
Hoewel STAR de reistijd met 16 minuten inkort, moet Arriva op zon- en feestdagen als de stoomtrein rijdt, terugschakelen van een halfuurdienst naar een uurdienst. Sinnema: “Voor Arriva en provincie is dat acceptabel, want de STAR rijdt niet in de spits.” Aan de andere kant moet ook de STAR concessies doen, weet voorzitter Hofstra. “Als we nu wat langzamer rijden heeft niemand er last van. Sterker nog: dat vinden de reizigers wel mooi. Onze slogan is niet voor niets: ‘Het kan ons niet langzaam genoeg’. Maar straks moeten we sneller doorrijden, omdat Arriva kort daarop volgt. Dat gaat natuurlijk wel ten koste van de nostalgische waarde.”

Waarom de stichting dan toch akkoord ging met de deal? “Reactivering voor personenvervoer is goed voor de regio. Het ov zit in onze genen, dus dat begrijpen we wel. Dit is een prima ontwikkeling. Dat Veendam in het spoorboekje is opgenomen, heeft de gemeente immers geen windeieren gelegd.”

Haalbaar en betaalbaar
De totale kosten voor de reactivering van de spoorlijn bedragen 62,8 miljoen euro, op te brengen door de provincie Groningen. Het geld komt onder meer uit het Regiospecifiek Pakket Zuiderzeelijn, de vergoeding die de noordelijke bestuurders in 2007 wisten te bedingen voor het niet doorgaan van de Zuiderzeelijn.

Naast de eenmalige investeringskosten zijn er ook jaarlijkse kosten, namelijk voor de exploitatie (Arriva) en kosten voor beheer, onderhoud en vervanging (ProRail). De partijen werkten gezamenlijk aan een haalbare en betaalbare dienstregeling, die zo min mogelijk nieuwe infrastructuur vraagt. Sinnema: “Het bleek essentieel dat Arriva het retour Veendam–Stadskanaal in een half uur kan maken, waarmee we voorkomen dat de nieuw aangeschafte treinstellen een groot deel van het uur stilstaan in Stadskanaal.”

Daarnaast ziet Arriva kansen om snel een volgende stap te zetten, namelijk een sneltrein Groningen–Stadskanaal, in plaats van een stoptrein. Eind 2020 wordt deze mogelijkheid onderzocht. “De reistijd Stadskanaal– Groningen is dan nog 34 minuten, dat levert dus 7 minuten tijdwinst op. En Veendam ligt dan nog maar 22 minuten van Groningen. De kans voor de sneltrein is er, omdat het baanvak Groningen–Winschoten geschikt wordt gemaakt voor sneltreinen. Daar rijdt ook de trein Stadskanaal–Groningen voor een groot deel overheen.”

Manifest
De wens van Stadskanaal voor een treinverbinding lag er al langere tijd, vertellen Henk Ensing en Bert Viel van de gemeente Stadskanaal. Ensing is al twintig jaar beleidsmedewerker Verkeer en Vervoer en lobbyt net zolang voor de komst van de lijn. “Het project is altijd op de agenda blijven staan, want bereikbaarheid is goed voor inwoners, ondernemers, studenten en forensen uit Stadskanaal.

In een Koersdocument bepaalde de gemeenteraad dat de verbinding er nu toch echt moest komen. Maar de eindverantwoordelijke voor de spoorverbinding is de provincie. Het enige wat de gemeente kan doen, is druk uitoefenen.”

Stadskanaal begon een lobby met als resultaat een manifest, ondertekend door tien Groningse en Drentse gemeenten en een elftal ondernemingen, waarmee het belang van een regionale spoorverbinding werd aangetoond. Het manifest werd aangeboden aan de Groningse gedeputeerde Fleur Gräper. Viel: “Dat had wel impact. En we wezen de provincie op de belofte die ze had gedaan om hier serieus werk van te maken.” Ensing: “Het momentum was simpelweg daar.”

Veendam tankte zelfvertrouwen
Eén van de ondertekenende gemeenten was Veendam, de gemeente die in 2011 zelf personenvervoer kreeg. Inmiddels telt Veendam op een gemiddelde werkdag 1900 in- en uitstappers, vertelt wethouder Bert Wierenga vol trots. Dat is meer dan waar op gerekend was. “Je gaat hier enkel enthousiaste mensen tegenkomen over de komst van de trein. Mobiliteit creëert nou eenmaal reuring.”

Het positieve imago lijkt zijn stad meer zelfvertrouwen te geven, zegt Wierenga. “Het is natuurlijk moeilijk te onderbouwen, een gut feeling, maar ik zie hoe druk het af en toe is op het perron. Gevoelsmatig is een gemeente makkelijker bereikbaar als er een trein stopt. Toeristen kiezen voor steden met een station en studenten zijn in een half uurtje in de stad Groningen. De huizenprijzen liggen hier veel lager, dus is het ook aantrekkelijk om je hier te vestigen. En dankzij de trein kunnen mensen de auto laten staan.”

Wel ziet Wierenga dat veel mensen nog met de auto naar Assen gaan om daar de trein te pakken richting de Randstad. “Als je de trein naar Groningen neemt, sta je daar 25 minuten te wachten. Met een sneltrein zouden we 8 minuten eerder in Groningen zijn, waardoor je de aansluiting haalt. Dat maakt de trein nog aantrekkelijker.”

De provincie gaat de haalbaarheid van een sneltrein Veendam–Groningen in 2020 onderzoeken, maar Sinnema laat ook weten dat vanaf december een Qliner Veendam–Assen gaat rijden. “Dan kunnen mensen daar de Intercity naar de Randstad pakken. Dat wordt de snelste verbinding.”

Stadskanaal bereidt zich voor
De voordelen die Wierenga benoemt, wenst hij ook Stadskanaal van harte toe. “De trein is goed voor de hele regio. In een krimpregio als de onze is goede infrastructuur van groot belang.” Viel en Ensing uit Stadskanaal verwachten er veel van. “Arriva verwacht zo’n 1200 in- en uitstappers per dag. Bij Veendam viel het aantal reizigers positiever uit dan geraamd, dus wie weet gebeurt dat hier ook. Voor Stadskanaal is het goed als studenten hier langer blijven wonen en het aantrekkelijker wordt om je hier te vestigen.” Zeker omdat de regio vergrijst. “We hebben veel zorgvoorzieningen hier en veel ouderen rijden niet zo graag auto. Dat kun je ook als kans zien, misschien komen hier wel meer ouderen wonen.”

Doortrekken naar Emmen
In Stadskanaal verleggen Ensing en Viel de horizon. Ze vinden dat de spoorlijn eigenlijk moet worden doorgetrokken naar Emmen en Enschede (de Nedersaksenlijn), zoals ze in het manifest hadden aangegeven. “Nu gaat al het spoorvervoer vanuit Noord-Nederland over Zwolle. Met een verbinding vanuit Groningen naar Emmen en Enschede creëer je een goede bypassmogelijkheid.”

Ook VVD-wethouder Wierenga uit Veendam pleit voor deze verbinding. “Als je nu op de kaart kijkt zie je nog een witte vlek tussen Groningen en Emmen. Daar is veel winst te behalen voor de drie provincies, er zijn al contacten met het Rijk. Voor mij is de auto niet heilig, ik pleit echt voor de trein.”

De provincie Groningen is nog niet uitgegaan van doortrekking van de lijn naar Emmen. Drenthe was tot voor kort zelfs tegen. De gedeputeerde van Drenthe, Henk Brink, zag in de vorige coalitieperiode meer in het verbeteren van de verkeersveiligheid rond het verkeersplein in Gieten en in een hoogwaardige busverbinding tussen Emmen en Groningen.

Waarschijnlijk is doortrekking van het spoor tussen Musselkanaal – waar het spoor nu doodloopt – en Emmen wel een volgende stap, zeggen alle betrokkenen. In de onlangs gesloten coalitieakkoorden van de provincies Drenthe en Groningen is opgenomen dat er een haalbaarheidsstudie moet komen naar de Nedersaksenlijn. Deze zomer voeren de provincies Drenthe, Groningen en Overijssel een gezamenlijke quickscan uit, waarbij de provincie Overijssel de kar trekt.

STAR blijft rijden
Los van alle politieke besluiten zal de STAR gewoon blijven doorrijden, verzekert voorzitter Pieter Hofstra. “Doortrekken naar Emmen is wat ons betreft langetermijnwerk, maar ook dan willen en we naar Veendam blijven rijden.”

Daar wil ook de gemeente Stadskanaal zich hard voor maken, zeggen Viel en Ensing. En wat nou als de Nedersaksenlijn er zou komen en er geen plaats meer is voor de langzame stoomtrein? Ensing: “In de richting van Gieten ligt nog een NOLS-tracé. Dan kan de STAR altijd nog daar rijden.”