Innovatie binnen het ov-toekomstbeeld

Binnen het Toekomstbeeld OV 2040 is ‘innovatie’ één van de vijf doelstellingen. Maar nu het Toekomstbeeld herijkt wordt, is de onvermijdelijke vraag of innovatie wel een apart doel moet zijn. En waarom het er überhaupt als doel instaat. Een reconstructie. 

We gaan terug in de tijd, het is 2014. Adviesbureaus APPM en Goudappel begeleiden het proces dat de ‘Moreelse Tafel’ wordt genoemd. De aanleiding daarvoor, herinnert Goudappel-adviseur Bas Govers zich, was het doortrekken van de Noord/Zuidlijn naar luchthaven Schiphol. Dat terwijl die metrolijn nog niet eens af was. “Wij zagen dat mensen destijds wel óver elkaar spraken, maar niet mét elkaar. Ontwikkelingen van het spoornet en lightrail stonden los van elkaar. Dat leidde tot onbegrip aan de bestuurstafel.” 

Hij schetst het probleem: “Vanuit het Programma Hoogfrequent Spoor (PHS) was het plan om meer sprinters door de Schipholtunnel te rijden, terwijl Schiphol juist meer ruimte voor Intercity’s wilde. Door de Noord/Zuidlijn door te trekken, kon GVB met metro’s aantakken en ruimte maken voor intercity’s in de tunnel. Verschillende overheden hadden ook andere belangen dan de logistieke mensen van ProRail of de vervoerkundigen van NS. Beleidsmensen uit de regio en praktijkmensen uit de spoorsector spraken elkaar vaak niet rechtstreeks. Toen zijn we onder leiding van APPM keukentafelgesprekken gaan organiseren, om samen oplossingen te zoeken. Nu heet dat integraal werken, maar dat was toen heel vernieuwend.” 

Bas Govers, grondlegger Toekomstbeeld OV: ‘Wat nu integraal werken heet, was in 2014 heel vernieuwend’

De ‘Moreelse Tafel’ leidde tot een gemeenschappelijke visie die in 2019 werd vastgelegd in de Contouren Toekomstbeeld OV 2040. Innovatie werd als één van de vijf doelen benoemd. Maar waarom eigenlijk? “Tja”, zegt Govers nu. “Je zou zeggen dat het geen apart doel moet zijn. Maar vanuit de praktijk was het toen heel logisch. Voor een integrale visie op het spoorproduct moesten bestaande panelen verschuiven. Dat betekent ook dat je samen financieel verantwoordelijk wordt. De innovatie zat dus in de financiering en governance.” 

Innovatie is moeilijk meetbaar  

De contourennota werd door het ministerie van IenW vervolgens uitgewerkt en begin 2021 vertaald naar de Ontwikkelagenda Toekomstbeeld OV 2040. Karin Hoekstra, sinds drie jaar beleidsmedewerker spoor en ov bij het ministerie: “In de ontwikkelagenda zijn alle speerpunten uit de contourennota overgenomen, we hebben een aantal ‘menukaarten’ geschetst. Eén van de werkstromen is ‘Innovatief en Duurzaam’. Nederland wil nog altijd koploper zijn op het gebied van innovatie, dus dan is het wel van belang om dat te benoemen.” 

Zo denkt ook John Pommer, programmadirecteur KpVV (Kennisplatform en Vervoer) bij het CROW, erover. Samen met het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) en het ministerie verzorgt CROW-KpVV de jaarlijkse monitoring van het ov-toekomstbeeld. Door de doelstellingen te vertalen naar meetbare indicatoren, houdt het ‘kernteam’ op basis van diverse databronnen een jaarlijkse monitoring bij. “De contourennota is voor ons het vertrekpunt geweest. We meten jaarlijks de vijf speerpunten en brengen een monitoring uit. We begonnen met een 0-meting en zijn in maart toe aan de 3-meting.” 

John Pommer, CROW-KpVV: ‘We bespreken nu of innovatie een apart doel moet blijven. Dat is vooral een organisatorisch vraagstuk’

Het enige probleem: hoe maak je ‘innovatie en duurzaamheid’ meetbaar? Het meten van innovatie volgens de kwalitatieve databronnen ‘lukt niet zo goed’, zegt hij. “Nadat we de cijfers publiceren, bespreken we de doelen met de stuurgroep en volgt een reflectie met alle stakeholders. Het doel is om daar iets van te vinden en wanneer nodig bij te sturen.” En exact dat gesprek vindt nu plaats. “Uit zo’n gesprek kan de vraag komen: ‘Waarom hebben we dit eigenlijk als doel benoemd?’ Dat is onvermijdelijk en prima. Het moet niet zwart-wit en onbespreekbaar zijn.”  

Voer voor discussie 

Afgelopen januari schreef staatssecretaris Vivianne Heijnen aan de Tweede Kamer dat het toekomstbeeld toe is aan een herijking. Door recente ontwikkelingen is volgens haar ‘behoefte aan een gesprek over de weg naar de doelen’. 

Een logisch moment, stelt Bas Govers. “Vijf jaar geleden was voldoende capaciteit in het ov een probleem en verwachtte men dat reizigersgroei verder zou toenemen. Sinds corona is veel veranderd in de vervoermarkt en kampen we met hele andere vraagstukken.” Zo is er tegenwoordig meer aandacht voor complexe maatschappelijke opgaven zoals verstedelijking, klimaat en ruimtegebrek.

Karin Hoekstra, ministerie IenW: 'Stilstand is achteruitgang. Innovatie kan de sleutel zijn’ 

Hoekstra daarover: “Het ov speelt binnen de mobiliteitsketen een belangrijke rol om maatschappelijke opgaven te tackelen. Reizigers komen op termijn wel terug, maar tot die tijd is er sprake van een probleem. We willen het ov niet afbreken, want als het eenmaal is afgebroken is het niet zomaar weer hersteld. Aan de andere kant moeten we ook niet koste wat kost alles overeind houden. Dat dwingt ons anders na te denken over de toekomst. Misschien moeten we wel naar een flexibeler systeem waarin je makkelijker kunt op- en afschalen. Maar dat is dus nog erg zoeken.” 

Het herijkingstraject staat nog in de kinderschoenen, maar is volgens Pommer ook een goed moment om het innovatiedoel kritisch tegen het licht te houden. Maar om het nou helemaal op de schop te nemen? “We willen borgen dat innovatie een apart onderwerp blijft. Het ov is sectoraal ingestoken en weinig transparant. Als je systeeminnovaties wilt aanwakkeren, is zo’n aparte doelstelling wellicht wel nodig. Het moet niet uit het toekomstbeeld verdwijnen.” 

Een van de opties die wordt onderzocht, is om een apart en landelijk Innovatienetwerk op te starten.  Eind 2021 heeft Rebel Group een inventarisatie bij alle ov-bedrijven en ov-autoriteiten gemaakt. Pommer: “Hen is gevraagd wat zij de belangrijkste innovaties vinden. Dat heeft tot een overzicht geleid en kan zorgen voor de komst van een landelijk innovatienetwerk. Uiteindelijk is het vooral een organisatorisch vraagstuk, waar je innovatie belegd.” 

Welke rol pakt de overheid? 

Dat organisatorische vraagstuk gaat ook over de rol van de Rijksoverheid, weet Hoekstra. “Onze rol moet zijn om sectoroverstijgende en maatschappelijke onderwerpen integraal aan te pakken. Dat vraagt aandacht voor verandering en slimmer benutten wat je hebt. Stilstand is achteruitgang. Innovatie kan de sleutel zijn voor vooruitgang, anders verliest het ov de concurrentieslag met andere modaliteiten.” 

Ze vult het aan met een voorbeeld: “Op het asfalt is de auto nog altijd de koning, maar je kunt ook nadenken over het slimmer inzetten van bussen. Daarmee kan je meer mensen verplaatsen, het kost minder ruimte en het draagt ook bij aan de duurzaamheidsdoelen. Maar bij grote innovaties is het risico voor één partij om te investeren vaak groot. Daar kan de overheid een rol in spelen.” Ze ziet veel in Bus Rapid Transit (BRT), waarvoor ze binnen het ministerie een werkstroom trekt. In oktober 2022 schreven het ministerie en de ov-sector een gemeenschappelijk Manifest BRT. 

Ondanks de discussies en het soms ‘stroperige proces’, benadrukt Hoekstra wel dat in de ov-sector ontwikkeling plaatsvindt. Ze noemt betaalprogramma OVpay. “Dat lijkt van buitenaf lang te hebben geduurd, maar Nederland is wel één van de eerste EU-landen die dat sectorbreed heeft uitgerold. Wat wel is gebleken: de ov- en spoorsector is traditioneel ingericht. Dat zit in onze poldercultuur, hoe infrastructuur is neergelegd en in het Nederlandse bestuurssysteem. We hebben afspraken gemaakt, waaraan we vastzitten. Tijdens de herijking willen we ook onderzoeken hoe verschillende partijen elkaar meer ruimte kunnen geven.” 

Bas Govers: 'Het is goed als weer keukentafelgesprekken op meerdere niveaus gaan plaatsvinden’

Het gaat dus niet alleen om technische, maar ook om procesmatige innovaties. Koren op de molen van Goudappel-adviseur Bas Govers. Zelf is hij niet van dichtbij bij het herijkingsproces betrokken (APPM begeleidt dit, red.), maar hij denkt dat keukentafelgesprekken wederom het verschil kunnen maken. Hij hoopt vurig dat verschillende stakeholders op verschillende niveaus om tafel gaan. “Integraal werken en denken is steeds meer tot de sector doorgedrongen, maar traditionele werkwijzen zijn diep in een cultuur verankerd. Ik denk dat het goed is als tijdens de herijking ook weer keukentafelgesprekken op meerdere niveaus gaan plaatsvinden. Maar ik ben erg benieuwd of dat ook gaat lukken.” 

Dit artikel is eerder gepubliceerd in OV-Magazine 1/2023. Wilt u OV-Magazine voortaan op papier of digitaal ontvangen? Neem dan een abonnement.